جنگ‌افزارهای شیمیایی از جمله خطرناک‌ترین ابزارهای خشونت‌آمیز بشرند؛ در متن پیشِ رو ریشهٔ تاریخی، نمونه‌های برجستهٔ استفاده (از جنگ جهانی اول تا ویتنام، جنگ ایران و عراق و مناقشهٔ سوریه)، و پیامدهای انسانی و زیست‌محیطی آن‌ها به‌تفصیل بررسی شده است. این مقدمه نگاهی کلی فراهم می‌کند تا خواننده بداند چرا ترکیبات عصبی، تاول‌زا، خفه‌کننده، خونی، ناتوان‌کننده و حتی مواد کنترل شورش صرفاً دسته‌بندیِ علمی نیستند، بلکه هر کدام دارای روش‌های ورود، نشانه‌ها، پیامدهای طولانی‌مدت و الزامات حقوقیِ متفاوتی‌اند که ضرورت ممنوعیت بین‌المللی‌شان را توجیه می‌کند. در ادامهٔ متن، تاریخچهٔ استفاده و نمونه‌های واقعیِ فاجعه‌بار به‌همراه توضیح مختصر هر گروه از عوامل شیمیایی آمده‌است تا خواننده هم از منظر پزشکی و هم از منظر حقوق بین‌الملل با عمق و گسترهٔ این تهدید آشنا شود.
جنگ‌افزار شیمیایی چیست؟
جنگ‌افزار شیمیایی به هر نوع سلاحی گفته می‌شود که با استفاده از مواد شیمیایی سمی، برای کشتن، مجروح کردن یا ناتوان‌سازی انسان‌ها، حیوانات یا گیاهان به کار می‌رود. این مواد می‌توانند به صورت گاز، مایع یا جامد پخش شوند و اثرات مرگبار یا ناتوان‌کننده‌ای بر سیستم‌های تنفسی، عصبی، پوستی یا چشمی ایجاد کنند. جنگ‌افزارهای شیمیایی برخلاف سلاح‌های متعارف، بر اساس خاصیت سمی مواد عمل می‌کنند نه بر اثر انفجار یا پرتاب فیزیکی، و استفاده از آن‌ها طبق کنوانسیون بین‌المللی منع سلاح‌های شیمیایی ممنوع است.
تاریخچه جنگ افزار شیمیایی
تاریخچهٔ جنگ‌افزارهای شیمیایی به دوران بسیار قدیم بازمی‌گردد؛ از دیرباز اقلامی چون قیر، روغن، نفت، آتش یونانی، ناپالم و اسیدها یا ترکیبات آرسنیکی برای آسیب‌رساندن به دشمن به‌کار می‌رفته و برای مثال اسپارت در جنگ‌های پلوپونز (431–404 پیش از میلاد) از اسیدهای گوگردی و دی‌اکسید سولفور استفاده کرد. تحول بنیادی در کاربرد این نوع سلاح‌ها در جنگ جهانی اول رخ داد، زمانی که آلمان و دیگر متخاصمان برای نخستین بار افزارهای مدرن شیمیایی — از حملات اسیدپاشی و پخش سادهٔ گازهای کشنده مانند کلر تا توسعهٔ غلیظ‌تر و برددار کردن توزیع عوامل شیمیایی — را به‌کار گرفتند؛ به‌طوری‌که استفاده از بیش از 124 هزار تن مواد شیمیایی در آن جنگ موجب مصدوم شدن حدود یک میلیون نفر و کشته شدن نزدیک به صد هزار سرباز شد. در پی این خسارت‌های عظیم، جامعهٔ بین‌الملل پس از جنگ جهانی اول پروتکل ژنو 1925 را تصویب کرد و به‌طور رسمی استفاده از سلاح‌های شیمیایی را منع نمود.
جنگ ویتنام
در جنگ ویتنام، ایالات متحده از مواد شیمیایی و آتش‌زا به‌طور گسترده‌ای استفاده کرد؛ برجسته‌ترین برنامهٔ آمریکا «عملیات رَنچ هند» (1962–1971) بود که در آن حدود 18–20 میلیون گالن علف‌کش‌ها و دِفولیانت‌ها از جمله «عامل نارنجی» برای زدودن پوشش گیاهیِ جنگلی و آشکارسازی مواضع دشمن پاشیده شد و آثار زیست‌محیطی و انسانی وسیعی بر جای گذاشت؛ علاوه بر آن، نَپالم و سایر مواد آتش‌زا در حملات هوایی و زمینی برای سوزاندن مناطق هدف به‌کار رفتند که باعث سوختگی‌های شدید، تلفات غیرنظامی و نابودی گستردهٔ زیست‌بوم‌ها شد. پیامدهای بلندمدت شامل مشکلات بهداشتی شدید (از جمله افزایش سرطان‌ها و نقایص مادرزادی) و اعتراضات بین‌المللی و داخلی گسترده بود، و در سال‌های بعد مطالعات و تلاش‌هایی برای شناسایی و جبران خسارات انسانی و زیست‌محیطی انجام شد.
جنگ ایران و عراق
در جنگ ایران و عراق (1980–1988)، رژیم صدام حسین با نقض پروتکل ژنو 1925 به‌طور گسترده‌ای از جنگ‌افزارهای شیمیایی استفاده کرد و حملات شیمیایی‌ای را اجرا نمود که از دههٔ 1984 شدت گرفت؛ وی ابتدا از تابون بهره می‌برد و سپس به‌دلیل دامنه و قابلیت اثر بالا از عوامل اعصاب مانند سارین و وی‌ایکس و نیز گاز خردل استفاده کرد، به‌طوری‌که گزارش‌ها از وجود چند تن وی‌ایکس در سال 1988 و به‌کارگیری گستردهٔ سارین و خردل حکایت دارند. این حملات علیه رزمندگان ایرانی، غیرنظامیان روستایی و شهرهای مرزی انجام شد و فاجعهٔ حلبچه (مارس 1988) و آسیب‌های ناشی از عملیات انفال نمونه‌هایی برجسته‌اند؛ به‌طور کلی بیش از 100 هزار نفر در ایران مصدوم شدند و بسیاری تا امروز با عوارض درازمدت مانند کوری، سرطان و ناتوانی‌های مزمن دست به‌گریبان‌اند. تأمین‌کنندگان مواد و تجهیزات ساخت این سلاح‌ها شامل شرکت‌ها و کشورهایی از جمله آلمان، فرانسه، هلند، شوروی و دیگران بودند که به گسترش توان شیمیایی عراق کمک کردند، و این تجربیات منجر به توجه بین‌المللی و محکومیت گستردهٔ استفاده از سلاح‌های شیمیایی شد.
جنگ داخلی سوریه
در جنگ داخلی سوریه (2011 تاکنون)، گزارش‌های سازمان ملل نشان می‌دهد که حکومت سوریه بارها از جنگ‌افزارهای شیمیایی علیه مناطق تحت کنترل مخالفان استفاده کرده است. از جمله این حملات می‌توان به فاجعهٔ خان شیخون، حملات شیمیایی غوطه و حمله شیمیایی دوما در سال 2018 اشاره کرد. دولت سوریه همواره دست داشتن در این حملات را انکار کرده و مسئولیت آن را به شورشیان نسبت داده است، در حالی که سازمان‌های بین‌المللی شواهد مستقلی از استفاده گستردهٔ مواد شیمیایی علیه غیرنظامیان و نیروهای مخالف ارائه کرده‌اند. علاوه بر این، یک مورد محدود نیز از به‌کارگیری جنگ‌افزار شیمیایی توسط گروه داعش در سوریه ثبت شده است، که نشان‌دهندهٔ تهدید مداوم این نوع سلاح‌ها در این مناقشه است.
انواع جنگ افزار شیمیایی
در ادامه به انواع جنگ‌افزارهای شیمیایی و ویژگی‌های هر دسته پرداخته شده است؛ از عوامل بسیار کشندهٔ عصبی تا مواد تاول‌زا، خفه‌کننده (ریه‌ای)، خونی، ناتوان‌کننده/توهم‌زا و عوامل کنترل شورش (ماده‌های اشک‌آور). هر بخش به‌طور خلاصه ماهیت، مسیرهای ورود به بدن، نمونه‌های شناخته‌شده و مخاطرات سلامت و حقوقیِ مرتبط را توضیح می‌دهد تا خواننده تصویری روشن از تفاوت‌ها، پیامدهای پزشکی و وضعیت قانونی این سلاح‌ها داشته باشد. مطالعهٔ متن زیر خواننده را با خطرات فوری و درازمدت هر گروه و دلایل ممنوعیت بین‌المللی آن‌ها آشنا می‌سازد.
عوامل عصبی
عوامل عصبی (Nerve agents) گروهی از جنگ‌افزارهای شیمیایی بسیار کشنده‌اند که با حمله به سیستم عصبی بر اثر مهار آنزیم استیل‌کولین‌استراز باعث تجمع استیل‌کولین در سیناپس‌ها و ایجاد بحران کولینرژیک می‌شوند؛ نمونه‌های شناخته‌شدهٔ این دسته شامل سارین و وی‌ایکس هستند. این عوامل می‌توانند از طریق تنفس، تماس پوستی یا استنشاق وارد بدن شوند و علائم حاد‌شان شامل گشاد نشدن مردمک، افزایش ترشحات، تشنج، نارسایی تنفسی و در موارد شدید مرگ سریع است. به‌دلیل اثر تخریبی و قابلیت کشندگی بالا، عوامل عصبی به‌عنوان سلاح شیمیایی بسیار خطرناک شناخته شده و استفادهٔ نظامی از آن‌ها تحت قوانین بین‌المللی، از جمله کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی، منع و محکوم شده‌است.
عوامل تاولی/تاول‌زا
پوست، چشم‌ها و دستگاه تنفسی باعث ایجاد تاول، سوختگی و التهاب‌های دردناک می‌شوند. گاز خردل از شناخته‌شده‌ترین نمونه‌های این گروه است که علاوه بر اثرات فوری، پیامدهای درازمدتی مانند آسیب‌های مزمن ریوی، ناباروری، سرطان و نقص‌های مادرزادی ایجاد می‌کند. این مواد معمولاً از طریق تماس مستقیم با پوست یا استنشاق وارد بدن می‌شوند و حتی پس از مدت‌ها، آثار زیان‌آور و ماندگار دارند، به همین دلیل عوامل تاولی به‌عنوان سلاح‌های شیمیایی ممنوع و تحت کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی کاملاً محدود شده‌اند.
عوامل خفه‌کننده/ریه‌ای
عوامل خفه‌کننده یا ریه‌ای (Choking/Pulmonary agents) گروهی از جنگ‌افزارهای شیمیایی‌اند که با آسیب مستقیم به بافت‌های تنفسی و ایجاد التهاب و ادم ریوی موجب اختلال شدید در تبادل گازها و خفگی می‌شوند؛ مثال‌های مشهور این دسته شامل کلر و فسژن هستند که برای نخستین‌بار در جنگ جهانی اول به‌کار رفتند و با ایجاد سرفهٔ شدید، تنگی نفس، درد قفسهٔ سینه و در موارد حاد نارسایی تنفسی همراه‌اند. این مواد عمدتاً از طریق استنشاق وارد ریه‌ها می‌شوند و می‌توانند با نابودی پوشش مخاطی مسیرهای هوایی موجب فوت یا معلولیت بلندمدت شوند؛ به‌همین‌دلیل استفاده نظامی از عوامل ریه‌ای تحت کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی ممنوع و به‌عنوان تهدیدی جدی برای غیرنظامیان و نیروهای مسلح شناخته می‌شود.
عوامل خونی
عوامل خونی (Blood agents) دسته‌ای از جنگ‌افزارهای شیمیایی بسیار سمی‌اند که با اختلال در تنفس سلولی موجب جلوگیری از استفادهٔ بافت‌ها از اکسیژن می‌شوند؛ نمونه‌های شناخته‌شدهٔ این گروه شامل هیدروژن سیانید (HCN) و کلرید سیانژن هستند. این مواد عمدتاً از طریق استنشاق وارد بدن می‌شوند و علائم حاد آن‌ها شامل سرگیجه، سردرد، تهوع، تنگی نفس، بی‌هوشی و در موارد شدید ایست قلبی–تنفسی است، زیرا با مهار آنزیم‌های ضروری مانند سیترات اکسیداز (سیتوکروم‌اکسیداز) مانع تولید انرژی در سلول‌ها می‌گردند. به دلیل سرعت عمل و کشندگی بالا و خطر تهدید برای غیرنظامیان، عوامل خونی به‌عنوان سلاح شیمیایی بسیار خطرناک شناخته می‌شوند و استفادهٔ نظامی از آن‌ها تحت کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی ممنوع است.
عوامل ناتوان‌کننده/توهم‌زا
عوامل ناتوان‌کننده یا توهم‌زا دسته‌ای از جنگ‌افزارهای شیمیایی‌اند که هدفشان ایجاد ناتوانی موقت، گیجی، توهم، خواب‌آلودگی یا اختلال‌های شدید شناختی در جمعیت یا نیروهای دشمن است؛ این مواد مانند برخی آنتاگونیست‌های موسکارینی و ترکیبات توهم‌زا — معمولاً در غلظت‌های کمتر از عوامل کشنده به‌کار می‌روند اما می‌توانند باعث آسیب‌های جدی پزشکی، روانی و حتی مرگ شوند، به‌ویژه در محیط‌های بسته یا در صورت دوزهای بالا. به‌دلیل ماهیت غیرقابل‌پیش‌بینی اثرات، مخاطرات گسترده برای غیرنظامیان و پتانسیل سوءاستفاده نظامی، استفادهٔ جنگی از عوامل ناتوان‌کننده تحت قوانین بین‌المللی و کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی شدیداً مورد انتقاد و در بسیاری موارد ممنوع است؛ بنابراین بررسی، کنترل و ممنوعیت این مواد از اهمیت بالایی در حقوق بین‌الملل و حفاظت از غیرنظامیان برخوردار است.
عوامل کنترل شورش/ماده‌های اشک‌آور
عوامل کنترل شورش یا ماده‌های اشک‌آور (Riot‑control agents) دسته‌ای از ترکیبات شیمیایی هستند که برای ناتوان‌سازی موقت و پراکندن جمعیت به‌کار می‌روند و نمونه‌های شناخته‌شدهٔ آن شامل گازهای CS و CN و گاز فلفل (OC) هستند؛ این عوامل با تحریک شدید چشم‌ها، دستگاه تنفسی و پوست موجب اشک‌ریزی، سرفه، تنگی نفس، سوزش و بی‌اختیاری موقت می‌شوند و عمدتاً از طریق استنشاق یا تماس پوستی عمل می‌کنند. اگرچه ماده‌های اشک‌آور به‌طور گسترده توسط نیروهای انتظامی برای کنترل تظاهرات و ایجاد نظم به‌کار گرفته می‌شوند، استفادهٔ نظامی از آن‌ها در میدان نبرد بسیار پرخطر و در بسیاری از تفسیرهای حقوق بین‌الملل و کنوانسیون‌های مرتبط نظیر کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی نامطلوب یا ممنوع تلقی می‌شود، زیرا در فضاهای بسته و برای افراد آسیب‌پذیر می‌تواند به بستری شدن، عوارض طولانی‌مدت یا مرگ منجر شود؛ بنابراین تفکیک روشن میان کاربردهای قانونی کنترل شورش و استفادهٔ جنگی از این مواد برای حفظ ایمنی عمومی و رعایت مقررات بین‌المللی ضروری است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
جنگ‌افزارهای شیمیایی به دلیل اثرات کشنده، طولانی‌مدت و غیرقابل پیش‌بینی بر انسان، حیوان و محیط زیست، یکی از تهدیدات جدی امنیت و سلامت جهانی به‌شمار می‌روند. تاریخچهٔ آن‌ها از دوران باستان تا جنگ‌های معاصر نشان می‌دهد که استفاده از این سلاح‌ها همواره پیامدهای انسانی و زیست‌محیطی فاجعه‌باری داشته است و نمونه‌هایی همچون جنگ جهانی اول، ویتنام، ایران و عراق و سوریه گواهی بر این خطرات هستند. دسته‌بندی‌های مختلف عوامل شیمیایی، از عصبی و تاول‌زا تا خونی، ناتوان‌کننده و مواد کنترل شورش، نه‌تنها ماهیت و اثرات متفاوتی دارند، بلکه ضرورت ممنوعیت بین‌المللی آن‌ها را نیز تأکید می‌کنند. بنابراین، شناخت دقیق این سلاح‌ها، آثار آن‌ها و قوانین بین‌المللی مربوطه، گامی حیاتی در پیشگیری از سوءاستفاده و حفاظت از جان انسان‌ها و محیط زیست به‌شمار می‌آید.
